कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) म्हणजे काय?

आज आपण तंत्रज्ञानाच्या अशा वळणावर आहोत जिथे संगणक, मोबाइल आणि रोबोट्स आपल्या रोजच्या जीवनाचा एक भाग होत चालले आहेत. या सगळ्याच्या केंद्रस्थानी असणारे तंत्रज्ञान म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence – AI).

कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणजे काय?

कृत्रिम बुद्धिमत्ता, किंवा AI, ही एक अशी संगणकीय प्रणाली आहे जी मानवाच्या मेंदूप्रमाणे विचार करू शकते, शिकू शकते, निर्णय घेऊ शकते आणि समस्या सोडवू शकते.

उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण Google Maps वापरतो, व्हॉईस असिस्टंटला प्रश्न विचारतो, YouTube आपल्याला आवडणारे व्हिडिओ सुचवतो – ते सर्व AI च्या साहाय्यानेच घडते.

AI चा शोध कोणी लावला?

कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा शोध ही एक व्यक्तीने लावलेली गोष्ट नाही. यामागे अनेक शास्त्रज्ञ आणि संगणक तज्ज्ञांचे वर्षानुवर्षांचे योगदान आहे.

खाली काही महत्त्वाचे संशोधक व त्यांच्या भूमिका दिल्या आहेत:

1. Alan Turing (अ‍ॅलन ट्युरिंग) – 1950

AI संकल्पनेचा पाया घालणारे पहिले शास्त्रज्ञ. त्यांनी “मशीन विचार करू शकते का?” असा एक मूलभूत प्रश्न उपस्थित केला आणि Turing Test नावाचा प्रयोग सुचवला, जो आजही मशीनची "बुद्धिमत्ता" मोजण्यासाठी वापरला जातो.

2. John McCarthy – 1956

"Artificial Intelligence" हा शब्द प्रथम वापरणारे. त्यांनी 1956 मध्ये Dartmouth Conference या ऐतिहासिक परिषदेत AI ला एक स्वतंत्र शास्त्र म्हणून मांडले. त्यांना AI चे जनक (Father of AI) मानले जाते.

3. Marvin Minsky, Allen Newell, Herbert Simon

या तज्ञांनी AI साठी प्रथम सॉफ्टवेअर तयार केले (Logic Theorist) आणि मशीन लर्निंग च्या प्राथमिक पायऱ्या ठरवल्या.

AI  चे प्रकार

AI म्हणजे केवळ एकाच प्रकारची बुद्धिमत्ता नसून ती खालील प्रकारात विभागली जाते:

1. नॅरो AI (Narrow AI)

विशिष्ट कार्यासाठी वापरली जाते

उदा. चेहरा ओळखणे, व्हॉईस कमांड

2. जनरल AI (General AI)

माणसासारखी सर्वसामान्य विचारशक्ती असलेली प्रणाली (सध्या रिसर्च चालू आहे)

3. सुपर AI (Super AI)

माणसाच्या बुद्धिमत्तेपेक्षा जास्त प्रगत प्रणाली (फक्त सैद्धांतिक कल्पना)

 AI चा वापर कुठे होतो?

क्षेत्र आणि उपयोग

शिक्षण- स्मार्ट ट्यूटर, विद्यार्थ्यांचे वैयक्तिक अभ्यास सल्ले

आरोग्यसेवा- रोग ओळख, उपचार योजना, औषध सुचना

वाहतूक- स्वयंचलित कार, ट्रॅफिक विश्लेषण

बँकिंग आणि सुरक्षा- फ्रॉड डिटेक्शन, कस्टमर चॅटबॉट्स 

कृषी- हवामान अंदाज, पीक निरीक्षण

भारतातील AI चा वापर

भारत सरकार व खासगी कंपन्या देखील AI क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणात गुंतलेल्या आहेत

1.आयुष्मान भारत योजनेत AI वापरून रुग्णसेवा सुधारण्याचे प्रयत्न

2.कृषी क्षेत्रात AI वापरून पीक उत्पादनाचे विश्लेषण

3.रेल्वे आणि विमानतळांवर सुरक्षेसाठी चेहरा ओळख प्रणाली

4.शालेय शिक्षणात AI आधारित अभ्यासक्रम

फायदे आणि आव्हाने

फायदे:

1.वेळ आणि श्रम वाचवतो

2.अचूकता आणि गती वाढवतो

3.वैयक्तिक सल्ला देतो (उदा. Netflix, Amazon recommendations)

आव्हाने:

1.रोजगारावर प्रभाव

2.गोपनीयता आणि डेटाचे संरक्षण

3.नैतिक प्रश्न: AI कधी निर्णय घेईल का?