छत्रपती शिवाजी महाराज द मॅनेजमेंट गुरू,(chatrapati shivaji maharaj the management guru)

Management is art of getting work done from people
दुसऱ्याकडून काम करून घेणे ही एक कला आहे असे म्हणतात, पण संभाजी कावजी, येसाजी कंक, बाजी पासलकर,तानाजी मालुसरे, बाजीप्रभू देशपांडे, जीवा महाल, मदारी मेहतर, नेताजी पालकर,बहिर्जी नाईक, मुरारबाजी देशपांडे असे जीवाला जीव देणारे सहकारी निर्माण करणे फक्त आणि फक्त छत्रपती शिवाजी महाराजांनाच जमू शकते.

संत रामदास स्वामी म्हणतात "या भूमंडळाचे ठायी धर्म रक्षी ऐसा नाही"
महाराजांसारखे धर्माचे रक्षण करणारी व्यक्ती या पृथ्वीतलावर दुसरी नाही.

१६४५ ला शिवाजी महाराजांनी रायरेश्वराच्या मंदिरात काही निवडक साथीदारां सोबत स्वराज्य स्थापनेची प्रतिज्ञा घेतली, त्यावेळेस महाराज केवळ १६ वर्षाचे होते.

१६४६ ला तोरणा आणि त्यानंतर लवकरच महाराजांनी कोंढाणा, पुरंदर, राजगड सारखे महत्वपूर्ण किल्ले काबीज केले, महाराजांचे असे म्हणणे होतं की, किल्ला जिंकला की आजू बाजूच्या प्रदेशावर लक्ष ठेवायला मदत होते.
जावळीच्या मुलखावर ताबा मिळवायचा असेल तर रायगड स्वराज्यात शामिल व्हायलाच हवा, त्यावेळेस तो किल्ला आदिलशाही कडे होता, महाराजांनी चंद्रराव मोरे, अदिलशाहीचा एक निष्ठावंत सरदार, आणि त्याला हरवून राजांनी किल्ला आपल्या ताब्यात घेतला.

रायगड आपल्या हातून गेला म्हटल्यावर आदिलशाही चे त्यावेळेस च काम बघणारी बडीबेगम रागाने लाल झाली आणि शिवाजीचा बंदोबस्त करण्यासाठी १६५९ ला अफझल खानाला मोठ्या लवाजम्यात महाराष्ट्रात पाठवले, कर्नाटकातून तो कृष्णेच्या खोऱ्यातून वाई ला पोहोचला,येतांना तो सर्व प्रदेश लुटत,देवळाचे नुकसान करत येत होता, महाराजांनी खानाला प्रतापगडा खाली बोलावले आणि त्याला ठार केले, आता तुम्ही म्हणाल यात functions of management कुठे दिसत आहे?
खान चाल करत आहे म्हटल्यावर राजांनी Planning सुरू केली, त्यात घाबरलो आहे असे दाखवून खानाला प्रतापगडा खाली बोलवायचं, कोयनेच्या खोऱ्या मुळे खान पूर्ण सैन्य घेऊन येऊ शकणार नाही आणि सैन्याचे दोन भाग होतील हे जाणले होते, त्यानंतर मधल्या काळात राजांनी आपल्या सहकाऱ्यांना एकत्रित बोलावलं आणि त्यांना जवाबदाऱ्या दिल्या याला आपण organising असे म्हणतो.

जसेकी ५००० सैन्य घेऊन नेताजी पालकर यांना दुसऱ्या रस्त्याने महाबळेश्वर ला पाठवले, काही तुकड्या सासवड,शिरवळ,सुपे ला पाठवल्या,
आणि काही तुकडयानी खानाच्या सैन्याला घेरले याला आपण directing अस म्हणतो, राजांनी आपल्या सैन्या सोबतच खानाच्या सैन्याला ही control केले, आणि खानाला ठार केले...याला आपण functions of management असे म्हणतो.

महाराजांच्या काळात शेती हे जरी उत्पन्नाचे प्रमुख साधन असले तरी महाराजांनी कापड उद्योग, धातूची भांडी, कागद, जडजवाहीर, मीठ, नीळ, लाकुडकाम, जहाज बांधणी यासारख्या उद्योगांना प्रोत्साहन दिले आणि रायगड, राजगड येथे मोठ्या बाजारपेठा आणि सोलापूर,वसई, ठाणे,सातारा,पुणे,कोल्हापूर येथे व्यापारपेठा वसवल्या.

आज आपण शिकत असलेले Types of business
1) Trade 2) Service 3) Manufacturing
हे महाराजांनी तेव्हाच जाणले होते.

युरोपियन लोक व्यापार, विज्ञान, तंत्रज्ञान, दारूगोळा वैगरे क्षेत्रात प्रगत आहेत हे महाराजांना ज्ञात होते म्हणुन फ्रेंच, पोर्तुगीजाणं कडून तोफा व दारूगोळा मिळवला,त्याच प्रमाणे कर्नाटक मोहिमेवर असतांना मद्रासच्या इंग्रजां कडे अभियंते आणि तंत्रज्ञ मागितले , यालाच आपण Globalization असे म्हणतो.

महाराजांच्या आरमारात इब्राहिम खान, दौलतखान, मायनायक भंडारी, सिद्धी संबुळ, सिद्धी मिस्त्री या शिवाय ख्रिश्चन,कोळी वैगेरे अनेक धर्माचे लोक होते, राज्यांनी सर्व जाती धर्माचे प्रतिनिधित्व केले होते, वंश परंपरेने न नेमता गुणवत्ते प्रमाणे कर्तृत्ववान व्यक्तीला महत्वाच्या पदावर नेमले,त्यांना राष्ट्र कार्यासाठी प्रोत्साहन दिले,लढण्याची जिद्द निर्माण केली त्यातूनच संताजी घोरपडे,धनाजी जाधव या सारखे उत्कृष्ठ सेनानी पुढे आले यालाच आपण levels of management असे म्हणतो.

महाराजांनी राजकारण, लष्कर, आरमार, राज्यकारभार, मुत्सद्देगिरी आशा विविध क्षेत्रात लोकांची नियुक्ती केली,त्याला आपण departmentation असे म्हणतो.

आज आपण Income Tax, Sales tax, VAT, Property tax आणि आता GST भरत असतो, पण शिवकाळात सुद्धा जमिनीच्या प्रकारानुसार, पिकानुसार,जिरायती की बागायती या निकषांवरून उत्पन्नाच्या २/५ एवढा शेतसारा आकारला जायचा.
१६६० ते १६६३ पर्यंत शाईस्तेखानाने पुण्यात राहून आजूबाजूच्या गावांची लूट केली त्याचा मोबदला म्हणजे त्याला आपले ३ बोट गमवावी लागली आणि मुघलांना धडा शिकवण्यासाठी मुघलांच्या श्रीमंत बाजार पेठेवर म्हणजे सुरतेची लूट केली याला आपन sources to raise the finance असे म्हणत असतो.

२५ नोव्हेंबर १६६४ ला इंग्लिश, डच, फ्रेंच आणि पोर्तुगीज लोकांवर वचक बसवण्यासाठी अरबी समुद्रात ४८ एकर मध्ये एक किल्ला बांधला , त्या किल्याला ४००० pound लीड आणि असंख्य दगड लागले १६६३ ते १६६७ या ३ वर्षात लागणारे raw मटेरियल, कामगार महाराजांनी कसे पुरवले असतील . त्याकाळी ABC analysis, MRP, TQM, ERP, SAP, 6 sigma, ISO standards, quality assurance आणि quality circle अश्या गोष्टींचा उदय सुद्धा झाला नव्हता तरीही आज सिंधुदुर्ग किल्ला भरभक्कम उभा आहे.

अश्या या युग पुरुषाचे निधन ३ एप्रिल १६८० ला रायगडावर झाले,  आज ३५० वर्षानंतर सुद्धा शिवाजी महाराजांचे नाव आपल्या सर्वांच्या हृदयात कोरलेले आहे त्यामुळे आपण केलेल्या कार्याबद्दल त्यांना नकीच समाधान वाटत असेल पण स्त्रियांवर होणारे अत्याचार,आतंकवाद, जातीयवाद,गरीब श्रीमंत यामध्ये वाढणारी दरी नक्कीच महाराजांना दुःखी करत असणार यात शंकाच नाही.

शेवटी मी एवढेच बोलेल आपल्या कडे Management चा समुद्र असतांना आपण FW Taylor, Henry Fayol सारख्या पाश्चात्य लोकांचे विचार का अवलंबतो आहोत असा प्रश्न उद्भवतो...

जय भवानी जय शिवाजी